Kryteria barcelońskie
Informacje ogólne
W celu ograniczenia głównych przyczyn otrzymywania wyników fałszywie pozytywnych podczas oznaczania poziomu markerów nowotworowych w surowicy, Komisja ds. Biomarkerów Nowotworowych przy Hiszpańskim Towarzystwie Biochemii Klinicznej i Patologii Molekularnej określiła grupę czterech kryteriów (zwanych kryteriami barcelońskimi) stosowanych do oceny takich wyników. Kryteria te obejmują:
- Poziomy markerów nowotworowych w surowicy.
- Wykluczenie łagodnych patologii poprzez eliminację głównego źródła wyników fałszywie dodatnich.
- Badania kontrolne w przypadku umiarkowanych poziomów markerów nowotworowych (sytuacja niejasna/nierozstrzygnięta).
- Kwestie natury technicznej.
Kryteria
Poziomy markerów nowotworowych w surowicy
Poziomy większości markerów nowotworowych w surowicy – przy braku neoplazji – są zazwyczaj niskie lub umiarkowane. Im wyższe stężenie markera nowotworowego u pacjenta, tym większe prawdopodobieństwo wykrycia u niego nowotworu złośliwego.
Na przykład, poziomy markera NSE nieprzekraczające 40 ng/ml mogą zostać wykryte przy szeregu chorób łagodnych, ale wynik powyżej tego poziomu wskazuje na wysokie prawdopodobieństwo występowania raka lub hemolizy. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku stężeń markerów CA 125 i/lub CA 19.9 przekraczających 1000 U/ml lub stężenia markera CEA przekraczającego 25 ng/ml, wskazuje to na 95% prawdopodobieństwo istnienia nowotworu złośliwego.
Wykluczenie łagodnych patologii poprzez eliminację głównego źródła wyników fałszywie dodatnich
W przypadku podwyższonego poziomu markera nowotworowego konieczne jest wykluczenie określonych łagodnych zmian patologicznych, które mogą powodować taki wynik.
Większość markerów nowotworowych jest katabolizowana w wątrobie i usuwana z organizmu poprzez układ wydalniczy. Zmiany w tych narządach skutkują zmniejszeniem katabolizmu i/lub mniej wydajnym usuwaniem markerów i pośrednio prowadzą do ich gromadzenia, powodując przekroczenie wartości normy.
Większość markerów nowotworowych (m.in. CA 125, CEA, CYFRA 21-1, ProGRP) wykazuje nieznaczny wzrost (przekroczenie górnej granicy normy 2–4 razy) u pacjentów cierpiących na marskość wątroby lub niewydolność nerek.
Z drugiej strony, stężenia markerów nowotworowych w surowicy u pacjentów z niewydolnością nerek mogą osiągać poziomy zbliżone do wartości otrzymywanych w przypadku chorób nowotworowych i nie mogą być brane pod uwagę u takich pacjentów. Do takich markerów należą SCC, S-100 lub HE4.
Ponadto, zmiany w tkankach produkujących dany marker nowotworowy mogą również powodować wzrost jego poziomu, zazwyczaj w umiarkowanym stopniu (w zależności od stopnia uszkodzenia). Przykładem jest m.in. wzrost stężenia markera PSA w przypadku zapalenia gruczołu krokowego lub łagodnego rozrostu gruczołu krokowego oraz marker CEA wzrastający we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego lub chorobie Crohna.
W nielicznych przypadkach chorobowych, wzrost stężenia markerów w surowicy jest tak znaczny, że wymaga przeprowadzenia diagnostyki różnicowej na bardzo wysokim poziomie, jak w przypadku markera CA 125 przy występowaniu wysięków, głównie ze zmianami komórek mezotelialnych. Inne schorzenia mogą uniemożliwiać wykorzystanie niektórych markerów w procesie diagnostycznym – przykładem jest marker SCC przy jednoczesnym występowaniu chorób skóry, takich jak pęcherzyca lub łuszczyca.
Wreszcie istnieją również mieszane przyczyny wyników fałszywie dodatnich, jak w przypadku markera CA 19.9 przy występowaniu przewlekłej choroby wątroby z żółtaczką lub poziom markera CA 72.4, gdzie wysokie wyniki mogą być skutkiem przyjmowania różnych leków.
Badania kontrolne w przypadku umiarkowanych poziomów markerów nowotworowych (sytuacja niejasna/nierozstrzygnięta)
Stwierdzenie podwyższonego poziomu któregokolwiek z markerów nowotworowych jako odosobnionego parametru nie przedstawia dużej wartości diagnostycznej.
W przypadku wątpliwości dotyczących wyniku, należy wykonać dwa lub trzy oznaczenia w serii (w ramach kontroli postępowania choroby) w odstępie dłuższym niż okres półtrwania markera w surowicy (15–20 dni dla większości markerów nowotworowych). Jeżeli wyniki wskażą na stały wzrost poziomu markera nowotworowego (powyżej międzyseryjnego współczynnika zmienności) w czasie (powyżej normy), można stwierdzić z wysokim prawdopodobieństwem, że przyczyną wzrostu jest guz, ponieważ rosnące poziomy markerów wskazują na rozwijanie się zmiany nowotworowej.
Analogicznie, jeżeli stężenie markerów w surowicy nie wzrasta lub wykazuje tendencje spadkowe, przyczyny stanu chorobowego należy szukać w innych zmianach patologicznych o nienowotworowym charakterze.
Kwestie natury technicznej
Ten aspekt staje się coraz ważniejszy. Przyczyny zakłóceń podczas oznaczeń mogą wynikać między innymi z braku swoistości stosowanych przeciwciał, efektu Hooka przy dużych dawkach, reakcji krzyżowych z innymi cząsteczkami (wiązanie się badanych przeciwciał z substancją inną niż docelowy analit) lub obecności przeciwciał heterofilnych.
Ponadto, należy również zwrócić uwagę na obecność hemolizy, bilirubinemii oraz lipemii w badanych próbkach.